Jak państwa Unii Europejskiej odpowiadają na potrzeby dzieci z niepełnosprawnościami i specjalnymi potrzebami edukacyjnymi? Jak godzą dążenie do równości szans z lokalnymi uwarunkowaniami, tradycjami i możliwościami finansowymi? Choć odpowiedzi na te pytania bywają różne, jedno pozostaje wspólne: ambicja stworzenia systemu edukacji, który będzie dostępny, sprawiedliwy i będzie skutecznie wspierał rozwój każdego dziecka, niezależnie od jego sytuacji zdrowotnej, społecznej czy rodzinnej.
Właśnie tę wspólną troskę i różnorodność rozwiązań ukazuje najnowszy raport Polskiego Biura Eurydice. Dokument analizuje modele organizacyjne i finansowe edukacji specjalnej w krajach UE, prezentując szerokie spektrum podejść, od pełnej integracji po rozbudowane systemy szkół specjalnych. Wskazuje, jak różne mechanizmy finansowania wpływają na dostępność i jakość wsparcia dla uczniów ze specjalnymi potrzebami.
Integracja i specjalizacja – modele szkolne
We Włoszech niemal wszyscy uczniowie z niepełnosprawnościami uczęszczają do szkół ogólnodostępnych, a specjalistyczne instytuty dla niewidomych i niesłyszących to pozostałość sprzed reform integracyjnych. W Portugalii tylko około 1% uczniów uczęszcza do szkół specjalnych, co pokazuje silne nastawienie na edukację włączającą. Z kolei Irlandia utrzymuje aż 125 szkół specjalnych, obejmujących szerokie spektrum trudności, od zaburzeń emocjonalnych po niepełnosprawności sensoryczne.
W Finlandii działa 11 państwowych szkół specjalnych, w tym placówki dla dzieci z trudnych środowisk. Na Łotwie trwa reorganizacja sieci placówek, w każdej gminie ma powstać jedna nowoczesna szkoła specjalna, a projekt obejmuje modernizację 30 ośrodków i inwestycję o wartości 14,7 mln euro ze środków UE.
Kto decyduje o ścieżce ucznia?
Decyzje o ścieżce edukacyjnej ucznia podejmowane są w różny sposób. W Belgii, Niemczech, Irlandii czy na Węgrzech to rodzice mają decydujący głos. W Portugalii i Słowenii decyzje podejmują instytucje centralne, a w Grecji funkcjonuje system interdyscyplinarnych zespołów KEDASY. W Hiszpanii możliwa jest zmiana zaleceń i powrót ucznia do szkoły ogólnodostępnej, jeśli jego postępy na to pozwalają.
Programy nauczania i indywidualizacja
W Finlandii dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną nie realizują tradycyjnych przedmiotów, lecz uczestniczą w zajęciach rozwijających umiejętności życiowe. W Holandii szkoły średnie oferują trzy ścieżki: akademicką, zawodową i funkcjonalną. W Grecji, Luksemburgu i Belgii dla każdego ucznia opracowuje się indywidualny plan edukacyjny, który uwzględnia jego potrzeby i możliwości, a postępy są dokumentowane w specjalnym portfolio.
Organizacja procesu nauczania
W Danii, Norwegii i Szwecji liczba godzin nauki w szkołach specjalnych jest taka sama jak w szkołach ogólnodostępnych. W Grecji tygodniowy wymiar zajęć wynosi 30 godzin, a w Słowenii od 22 do 30 godzin. Klasy są znacznie mniejsze, w Finlandii maksymalnie 6 uczniów, na Cyprze 7, a w Czechach od 6 do 14, w zależności od rodzaju niepełnosprawności. Na Węgrzech i Litwie uczniowie ze specjalnymi potrzebami są przeliczani jako dwoje lub troje dzieci, co wpływa na organizację grup i finansowanie.
Kadra, wsparcie i rehabilitacja
W Estonii, Niemczech, Słowenii i na Węgrzech edukacja specjalna jest łączona z programem rehabilitacyjnym. W Hiszpanii uczniowie mają przypisanych tutorów, a w Rumunii z klasą pracuje ten sam nauczyciel przez cały cykl edukacyjny. W Bułgarii zespoły terapeutyczne współpracują z rodzicami, a w Portugalii na pięciu uczniów przypada jeden nauczyciel wspierany przez specjalistów.
Finansowanie krajowe i europejskie
W Czechach środki przyznaje się na podstawie liczby godzin nauczania i wynagrodzeń nauczycieli, a nie liczby uczniów. Na Słowacji nauczyciele edukacji specjalnej otrzymują wyższe pensje, są przypisani do klasy 2 w siatce płac, co oznacza wyższe wynagrodzenie niż nauczyciele szkół ogólnodostępnych. W 2025 roku wysokość dotacji przypadającej na jednego ucznia w szkole podstawowej ogólnodostępnej wynosiła 44,95 euro, natomiast w przypadku szkoły specjalnej – 57,22 euro. W Hiszpanii wsparcie finansowe dla rodzin obejmuje m.in. sprzęt, pomoce dydaktyczne, specjalne meble i urządzenia wspomagające komunikację. Coraz większą rolę odgrywają fundusze unijne. Na Łotwie zainwestowano 14,7 mln euro w modernizację 30 placówek kształcenia specjalnego. W Czechach działa Program Operacyjny Jan Amos Komeński, wspierający integrację, rozwój zawodowy nauczycieli i modernizację infrastruktury. Na Słowacji fundusze unijne wspierają edukację włączającą, zatrudnienie asystentów nauczycieli i zakup pomocy specjalnych.
Wnioski i inspiracje
Raport pokazuje, że choć europejskie kraje różnią się w podejściu do organizacji i finansowania edukacji specjalnej, to łączy je wspólna troska o dobro uczniów ze specjalnymi potrzebami. Od pełnej integracji we Włoszech po rozbudowane systemy szkół specjalnych w Irlandii czy Niemczech, każde państwo szuka własnej drogi do zapewnienia równych szans edukacyjnych. Wyzwania są podobne: niedobór specjalistów, potrzeba indywidualizacji nauczania, konieczność modernizacji infrastruktury. Coraz większą rolę odgrywają też fundusze unijne, które wspierają lokalne reformy i inwestycje.
Wnioski z raportu mogą być inspiracją dla decydentów, praktyków i organizacji społecznych pokazując, że skuteczna edukacja specjalna to nie tylko kwestia budżetu, ale przede wszystkim dobrze zaprojektowanego systemu wsparcia.
Zachęcamy do zapoznania się z całością raportu: